zondag 30 augustus 2009

Ook Wagner was, zoals Laura, een autodidakt

Johan Sanctorum

Onze dolgedraaide samenleving van de kick schuwt het echte avontuur


Uitgerekend in het jaar van Charles Darwin –u weet wel, de man die zijn revolutionaire wetenschappelijke inzichten opdeed tijdens een wereldreis per boot- waagt een tienermeisje het om dat exploot over te doen. Zomaar, omdat ze er zelf de tijd rijp toe acht, niet omdat regels of programma’s dat voorschrijven of om records te breken. Het verhaal heeft Wagneriaanse en vitalistische dimensies, daarom plaats ik het hier.
Haar instinctieve Wanderlust is in onze moderne samenleving moeilijk te plaatsen. O jawel, we gaan jaarlijks op vacantie naar het zuiden, we slaan op de vlucht voor alles, vooral voor onszelf; we vergapen ons aan semi-fictieve Robinson-toestanden op TV; de woorden “uitdaging” en “avontuur” zijn dé clichés geworden van een hyperkinetische prestatiemaatschappij. Maar momenten waarop een eigenzinnige tiener echt wil doorzetten en een eigen marsrichting kiest, het weze intellectueel, cultureel, of gewoonweg de boot op en het zeegat in, dan komen ineens de wetten, practische bezwaren en veiligheidsprotocollen naar boven die onze samenleving zo complex maken. Is men echt zo bezorgd om dat meisje, of voelt het systeem zich gepasseerd?

Ik denk veeleer het laatste. De actuele veiligheidsobsessie en de overbescherming van tieners in het post-Dutroux-tijdperk lijkt vooral in dienst te staan van een postmodern, betuttelend conformisme (“het gevaar loert overal, dus blijf op de rechte weg”), daaraan gekoppeld natuurlijk de mogelijkheden van een commerciële strategie gericht op een belangrijke, zeer beïnvloedbare markt, door de amusementsindustrie (vooral de popmuziek) aangestuurd. De jeugd is een cruciale doelgroep voor marketeers, die laat je niet zomaar vertrekken.
Het element “vrijheid” is daarin zeer problematisch en hypothetisch. Onder het mom van totale willekeur en normenloosheid wordt het jonge individu permanent gekneed, gemodelleerd en gebrainwashd, waardoor er überhaupt zoiets als een jongerencultuur mogelijk is. In zo’n constellatie besluit dan iemand om alleen de wereld over te zeilen in plaats van naar Pukkelpop te gaan. Intrinsiek getuigt dat van een subversiviteit die, om nog eens Darwin in herinnering te brengen, aantoont dat de menselijke geest het best sprongsgewijs functioneert in plaats van gezapig het vaste spoor te volgen.

Er is geen enkele reden om de eigenzinnigheid van grote geleerden of kunstenaars los te koppelen van de hormonale processen die zich in Laura’s interne keuken afspelen. Dat wat de filosoof Nietzsche zag als een aan de mens inherente boosaardigheid om te tarten, te negeren en te verbreken, is dezelfde drift die tieners doet weglopen, mensen hun job doet opzeggen of Einstein naar de relativiteitstheorie voerde. De afwijking is het enige dat ons kan redden. Via heel veel mislukkingen, uiteraard,- het instinct is geen toverpad.


De mythe van de puberteit


13 jaar, het is een sleuteljaar in iemands leven. Toen ik twaalf was pakte ik zonder veel na te denken mijn fiets en reed van Antwerpen naar Oostende, mijn geboortestad. Mijn ouders hielden me niet tegen, ze hadden toch niet gekund. Uiteraard niet te vergelijken met de wereldreis van Laura, want misschien nog veel gevaarlijker: achter elke boom kon er wel een Dutroux staan, en ik gebruikte de toenmalige steenweg van Antwerpen naar Gent, berucht als de “dodenweg”. Toch is 12 de leeftijd waarop kinderen klaar zijn om met gevaar om te gaan, hetgeen in traditionele culturen zoals die van de Masai bezegeld wordt met een jachtproef (op zijn beurt met de sexuele inwijding verbonden).

Doordat de moderne samenleving echter de puberteit verlengt tot 18 jaar, ontstaat er een vacuüm inzake psychosociale ontwikkeling tot zelfstandigheid Er bestaat een sexuele gedoog-vrijheid die niet existentieel kan ingevuld worden,- het is een pure prutserij van geslachtsdelen bij tieners die voor de rest als baby’s gepamperd blijven. De neurotische situatie van de adolescent is het gevolg van een decalage tussen fysieke maturiteit en gedwongen psychische immaturiteit die in de school wordt gecultiveerd. De vrijheid van de tiener is leeg en risicoloos, hij maakt deel uit van het post-’68-syndroom. Ze mogen alles, omdat niets ertoe doet. Daarom vervelen jongeren zich ontzettend, hangen rond, worden baldadig. Er is geen eigenlijke initiatie, geen verlokking van het avontuur, enkel een planmatig “leerproces” met examens en diploma’s, en daar tussendoor een hedonistische leegte.

De verlengde leerplicht en het verbod tot zelfstandigheid creëren als vanzelf Oedipale spanningen die weerom moeten afgeleid worden naar de roescultuur van popmuziek en drugs. Het feit dat ouders sterk ontmoedigd worden om hun kinderen zelf op te voeden, als alternatief voor het publieke onderwijssysteem, maakt duidelijk dat de familie op zich, als oer-tribaal substraat, niet meer gerechtigd is om in te grijpen in dit bureaucratisch systeem van verlengde adolescentie zoals het publiek onderwijs dat cultiveert, zie bij voorbeeld het tijdschrift “Klasse”. Ook zelfstudie en autodidactisme horen eigenlijk niet thuis in een veralgemeende bureaucratie die voor iedereen “trajecten uitstippelt” en elke burger pedagogisch wil “begeleiden”.
Laura wil in haar bootje tijdens de kalme uren nochtans wel degelijk studeren en achteraf een soort middenjury-examen afleggen, maar daar willen de Nederlandse leerplichtambtenaar (het woord alleen al), staatssecretaris Van Bijsterveld van Onderwijs en de Kinderbescherming niet van horen. Laura moet schoolgaan en de middelmatigheid ondergaan. Laura moet socialiseren en zich aanpassen. Het is een dwang die niets te maken heeft met bezorgdheid om haar fysieke of mentale integriteit, maar alles met de ijver van een systeem om jongeren klaar te stomen voor een gepreprogrammeerd leventje waar alles gebeurt zoals het te verwachten is. De school is zo saai en abstract als het leven van Jan Modaal zelf. De kennis, gecompileerd in dikke leerpakketten, is voor de meesten nooit een vertrekpunt voor een autonoom traject maar integendeel een doelloos weten, iets dat je uitspuugt op een examen. Wat heeft de school ons dan te bieden dat de moeite waard is? Niets. Ik heb er me alleszins rotverveeld, jammer dat ik geen ouders met een mooie zeilboot had. In “Emile, ou de l’éducation” (1762) betoogt de Franse Verlichtingsfilosoof Jean-Jacques Rousseau al dat het leven ons moet wijzer maken, niet de school en het maatschappelijk systeem (Laura in een interview op het Nederlandse jeugdjournaal: “Ik wil gewoon de levensschool volgen”). Vrijwel dadelijk belandde het boek op de index, wegens ondermijnend en staatsgevaarlijk… In dat opzicht is er weinig nieuws onder de zon: de overheid is als de dood voor autodidactisme of voor onderwijs in kleine, oncontroleerbare circuits. In “Deschooling Society” (1971) herneemt Ivan Illich J.J. Rousseau’s ideeën, en stelt dat het geïnstitutionaliseerd onderwijs eenvoudigweg nodig is om het socio-politiek status-quo te handhaven, de reproductie van de instellingen zelf dus, waarin we braaf horen mee te draaien. De onderwijsprogramma’s zijn eigen aan een inert systeem dat zo min mogelijk wil veranderen. De school handhaaft de maatschappelijke orde ten nadele van het (naar verandering snakkende) individu. En daarin is het begin van wat wij als de puberteit aanzien, 12-13 jaar, hét cruciale aangrijpmoment. De mythe van de puberteit is reactionair en regressief. Aankomende pubers mogen dus niet loslopen, hun hormonen moeten in een kleutertuin uitsudderen. Niet zozeer uit schrik voor pedofielen, wel omdat ze, zoals Laura, hun geslachtsrijpheid zouden kunnen vertalen in echte onafhankelijkheid die het systeem en zijn codes op losse schroeven zet. Ik blijf het ondertussen vreemd vinden dat onze supergemediatiseerde maatschappij van de kick en de opwinding het echte avontuur uitsluit. De kick bestaat alleen binnen de grenzen van zijn stimuli,- datgene wat media en publiciteit genereren om de amusementsindustrie in gang te houden.

Daarbinnen kan werkelijk alles. Ik zie dus wel piepjonge voetballertjes door hun ouders opgepept worden om de volwassen voorbeelden in het potstampen te overtreffen. Ik zie ook kind-meisjes van twaalf in hitsige korte rokjes het podium opdraven van het Euro Junior Songfestival. Hop maar, in die charades kan de volwassenheid niet snel genoeg bereikt worden, als beeld en karikatuur. Alleen een dwarse tiener die het zelf wil uitzoeken in een wereldreis-zonder-camera’s, dat kan dan weer niet,- zoiets past niet in de beeldvormingsstrategie van de société du spectacle.

Heel haar stout plannetje, weliswaar nu door de media uitgemolken, heeft dan ook niks uitstaans met de nieuwe totalitaire openbaarheid zoals die bv. in facebook wordt gecultiveerd. Ze heeft de publiciteit niet gezocht, het is veeleer omgekeerd. Ze wil het gewoon allemaal zelf uitzoeken. Haar taal en lichaamsenergie is die van het enkelvoud, de cel, de bark, dobberend op de oceaan, de spiegel van de kosmos. Een ontdekkingsreis naar het onbekende die samenvalt met een reis naar zichzelf. Terug meester worden over zijn/haar eigen lichaam, het is een reconquista die elke prille tiener zou moeten aangaan, tegen de stroom van hypes en trends in die het individu nietig maakt. De boot in dus. Niks geloven, zelf uitzoeken of de aarde echt wel rond is. Ik zou zeggen: Go for it, Laura! Leb wohl! Ook al wordt ze wellicht in de eerste haven onder strenge bewaking terug naar huis gestuurd, toch moet ze vertrekken. Dat alleen al is een overwinning.

3 opmerkingen:

Jos Hermans zei

Johan Sanctorum onthult dat hij een hekel had aan school. Voelt hij zich daarover schuldig en gebruikt hij nu de hormonale oprispingen van een dertienjarige om één en ander voor zichzelf goed te praten? Of was hij gewoon te getalenteerd voor ons schoolse systeem? Ik kom wel vaker mensen tegen die verklaren een hekel aan school te hebben gehad. Ik begrijp dat niet. Ik ben altijd graag naar school gegaan. Welk avontuur is aantrekkelijker voor een adolescent dan de ontdekkingsreis van het vergaren van kennis en het geleidelijk aan ontwaren van de eigen talenten? Wotan is zelfs bereid er een oog voor op te offeren. Ik vond zelfs dat er te weinig school was, met name wanneer het de artistieke vakken betrof: muziek en esthetica. Die heb ik buiten de schoolmuren moeten bijklussen. Ik heb dat altijd een schande gevonden. Een goede leraar had mij veel tijd kunnen besparen. Dus nee, ik begrijp dat niet en ik aanvaard het ook niet. De overheid stelt onderwijs gratis ter beschikking en het minste dat je zou mogen terug verwachten van de schoolgaande jeugd is een zeker enthousiasme. We noemen dat leerplicht. Zo is het ook maar wie het als een plicht ziet, heeft voor zichzelf een probleem.
Als ik die Laura op tv bezig hoor dan lijkt mij dat een verwend nest dat te lui of te verwaand is om naar school te gaan. Ik zie er niet meteen het eerstvolgende genie in dat de wereld zal verbazen met een exploot dat het gevolg zou moeten zijn van haar zelf georchestreerde emancipatie van het schoolse systeem.
George Steiner beschreef ooit in een interview hoe hij als kleine jongen de klassieken uit het hoofd moest leren en hoe hem dat geholpen had bij zijn academische carrière. Voor joodse middens was zulke discipline erg typisch en het kan geen toeval zijn dat er onder joden zoveel nobelprijswinnaars zijn. Het is die discipline die Einstein naar zijn relativiteitstheorie heeft gevoerd.
Uitzonderlijke talenten en hoogbegaafden verliezen hun tijd in ons schoolse systeem. Zij zoeken hun eigen weg. Ooit gebruiken zijn hun talenten als breekijzer voor sociale, culturele of wetenschappelijke revoluties. Voor de meesten van ons die niet zo getalenteerd zijn, Laura incluis, is de leerplicht in feite een godsgeschenk.

Hans Sachs zei

Met veel interesse heb ik beide standpunten gelezen, en eerlijk gezegd: Johan Sanctorum's analyse van ons onderwijs- en maatschappijmodel vind ik recht voor de raap en juist. Het kan wel zijn dat ons schoolsysteem zijn merites heeft, maar omdat het door belastingsgeld in stand wordt gehouden betekent nog niet dat je het kritiekloos MOET accepteren. Het huidig onderwijs is een ramp, dat elke individualiteit en elk talent verstikt met haar nietszeggende leerprogramma's. Door zelfstudie bereik je veel meer dan al deze voorgekauwde kost die je op school krijgt. Persoonlijk vind ik de individuele kennisvergaring derhalve veel vruchtbaarder dan jarenlang je tijd te verspillen in een systeem dat je alleen maar klaarstoomt om een radertje in de kapitalistische prestatie-economie te worden. Modern Times nietwaar ?

Trouwens, was Wagner zelf geen rebelse autodidact ? En wie beweert dat de moderne jeugd verwend en een leeg produkt van de cnsumptiemaatschappij is, slaat de bal toch grotendeels mis: er is heel veel idealisme en daadkracht bij vele jongeren die zich inzetten voor NGO's en andere sociale organisaties....

Laura heeft het ongeluk dat ze zo jong is, wat haar dadendrang het gedroomde doelwit maakt van bemoeizieke en betuttelende organisaties als Kinderbescherming en Jeugdzorg, die zich beter met echte noodgevallen zouden bezighouden. Laura heeft de dadendrang van Siegfried...de maatschappij gedraagt zich als een monsterlijke Mime, en we weten allemaal hoe het hem vergaan is...

Was der Meister nicht kann
so schafft es den Knaben.
Wo war er
hatte er ihm immer gehorcht ?

Jos Hermans zei

Ik heb Johans stukje niet gelezen als het proces van de kwaliteit van ons onderwijs, eerder als een aanklacht op het institutionele, dwingende keurslijf waarmee ons onderwijs een 13-jarige opzadelt waardoor zij de eigen talenten misloopt. Wel, als het onderwijs écht zo slecht is als u beweert, dan is dat erg, héél erg en dan hebben jullie allebei een punt. U maakt daarmee het proces van de overheid en verder niets. Maar dat is een ander debat en dan is het hoogtijd dat de kwaliteit van het onderwijs omhoog wordt gekrikt eerder dan gratuite vrijbrieven uit te delen voor een spannend zeilavontuur.

Na de Franse Revoutie hebben wij toch de afspraak gemaakt dat wij als gemeenschap het onderwijs zouden organiseren en voor iedereen betaalbaar zouden maken. Ik spreek nu over échte emancipatie, niet over de grillen van een verwende 13-jarige. Als jullie consequent willen zijn dan moeten jullie zeggen : schaf het onderwijs dan maar af, wij zullen onze broeken wel elders verslijten! Ben benieuwd waar we dan gaan uitkomen. En hoeveel nieuwe Wagners wij dan gaan zien opstaan.

Het voorbeeld van Wagner is in dit opzicht erg slecht gekozen, precies omdat hij een kunstenaar is. Een kunstenaar kan in de school alleen basistechnieken aanleren. Voor het ontwikkelen van zijn talent bestaat er geen lessenrooster. Een kunstenaar ontmoet op zijn weg vaak een decisieve leermeester maar uiteindelijk is zijn leerschool het leven zelf. Kunstenaars zijn per definitie subversieve elementen in de maatschappelijke context. Maar met de uitzondering op de regel kan je de algemene geldigheid van een stelling niet bewijzen.