Van de ratten besnuffeld : Lohengrin in Bayreuth, live via Arte

Met Hans Neuenfels heb ik het nooit kunnen vinden. In Stuttgart zag ik zijn door Opernwelt bejubelde "Entführung aus dem Serail", een halfslachtige enscenering met spuuglelijke kostuums en decors. In Salzburg vond ik zijn "Cosi Fan Tutte" zo geweldig dat ik er mij niets meer van herinner behalve een beeld van Fiordiligi die tijdens haar grote aria twee halfnaakte mannen als honden aan de leiband hield, geen onaardig beeld als provocatie maar wel in de verkeerde opera. Zijn bewerking van Die Fledermaus voor Salzburg, door Gerard Mortier bedoeld als regelrechte provocatie aan het adres van het reactionaire deel van het Oostenrijkse publiek, moet zowat het artistieke dieptepunt geweest zijn van al de jaren dat ik opera volg. Het vergt een bijzonder talent om een sprankelend meesterwerk zo fel van zichzelf te vervreemden dat het onherkenbaar wordt en transformeert in een stomvervelende, navelstaarderige vertoning die stijf staat van de pretentie.

Wat moest die Neuenfels in Bayreuth komen uitvreten? Allicht niet om het in blauw licht badende sprookje te vertellen dat Richard Wagner voor de geest had gestaan. Terwijl Lohengrin een outsider is met aanpassingsproblemen draait Neuenfels de zaken gewoon om en maakt van Lohengrin het enige normale personage in het stuk. De Koning is een volslagen neuroot, de edelen van Brabant zijn vestimentair gedefinieerd als ratten. Met rugnummers nog wel. Dat het hier gaat om een laboratoriumexperiment, is de onderliggende boodschap. En wie voert het onderzoek dan wel? Een idee dat meer vragen oproept dan dat het vragen beantwoordt, is niet direct het uitgangspunt voor een geslaagde regie. Wat Neuenfels daarmee kan hebben bedoeld is aantonen hoe kneedbaar, manipuleerbaar een massa kan zijn. Alsof we dat al niet wisten. Was het nodig dat we dat in onze maag gesplitst kregen op zo'n directe en onesthetische wijze die onwillekeurig onze weerzin opwekt? Die weerzin probeert Neuenfels enigszins af te zwakken door momenten van slapstick in te bouwen. Behalve het feit dat die niet erg grappig zijn verhullen ze vooral dat hij geen koor kan regisseren want met een ter plaatse trappelend stel ratten ben je snel klaar.

Neuenfels voert Heinrich der Vogler op als een koning zonder ruggegraat. Niemand heeft Lohengrin meer nodig dan deze koning en Georg Zeppenfeld heeft het talent om dat idee ook om te zetten. Alleen zou je dan voor de geloofwaardigheid en als contrast een grotere vocale krachtpatser wensen als Klaus Florian Vogt.
De acteursregie is zwak. Zelden zo'n zwak duet gezien als dat van Ortrud en Telramund en ook het bruidskamerduet staat stijf van de clichés. Hoogst irritant waren de als video vermomde puberale stripverhalen van Björn Verloh met ratten in de hoofdrol, die zich heel pretentieus aankondigden als Waarheid 1, 2, & 3. Het is toch echt onwaarschijnlijk hoe weinig regisseurs in staat blijken om op een artistiek verantwoorde wijze met video om te gaan in de opera. Filmregisseurs met naam en faam, die daar wel oog voor zouden hebben, worden door Bayreuth de laan uitgestuurd. Bayreuth gaat liever plat op de buik voor het Duitse Regietheater.
Het meest indringende beeld vind je aan het eind van het tweede bedrijf als Lohengrin zich door middel van een kruis de rol van Messias aanmeet. Het stuk valt dan in een zwart gat want worden Ortrud en Telramaund nu niet de goeden in het stuk, de enigen die weerstand hebben geboden aan het bedrieglijke, sluipende gevaar ? Zulke toestanden krijg je als een regisseur geen vertrouwen heeft in Wagner. Is Werkstatt Bayreuth eigenlijk geen laboratoriumexperiment voor geschifte regisseurs die nooit in het reine zijn gekomen met hun onverwerkte oorlogsverleden? Bayreuth, zo lijkt het mij, heeft dringend vers bloed nodig van buiten de landsgrenzen.

Andris Nelsons dwingend expressieve lezing werd door het publiek van Bayreuth niet echt naar waarde geschat. Toch liet ze behoorlijk wat dynamische contrasten horen en tempi die James Levine aan het duizelen zouden brengen. De prelude tot het tweede bedrijf en de transformatiemuziek van 3e bedrijf vond ik heel geslaagd. Het koor heeft de reputatie het beste van de wereld te zijn. Onder Eberhard Friedrich deed het die reputatie weer alle eer aan.
Klaus Florian Vogt leverde een exacte kopie af van zijn prestatie in Baden-Baden, genoegzaam bekend van dvd. Het mag duidelijk zijn dat Klaus Florian Vogt geen zwaargepantserde heldentenor is maar elegant en welsprekend in de frasering een haast geslachtsloze, angelieke Lohengrin neerzet die het wereldvreemde karakter van het personage grotendeels tegemoet komt maar ook teleur stelt op die momenten, wanneer hij als heldentenor de illusie moet kunnen verschaffen dat hij met één uithaal van het strottenhoofd de lucht in twee zou kunnen klieven. Bij Vogt blijft het steeds bij lammetjespap.Voor Vogt, zichtbaar ontroerd door de jubel in Bayreuth, moet dit het hoogtepunt van zijn carrière zijn. Meer zit er voor hem echt niet in.
Voor Annette Dasch is Elsa een grenspartij. Af en toe kampt ze met intonatieproblemen. Erger is dat ze een saaie voordracht aflevert waarin ik geen spoor van persoonlijkheid kan herkennen. Technisch en interpretatief is zij zondermeer de mindere vergeleken met Anja Harteros. Als koppel zijn Dasch & Vogt beslist geen match voor Harteros & Kaufmann, het ideale Lohengrinkoppel van het moment.
Georg Zeppenfeld beschikt over een gecultiveerde bas/bariton. Hij articuleert juist en op een boeiende manier. Maar voor Wagners koning is hij een maatje te klein. Voor Neufenfels' koning zit hij juist.
Jukka Rassilainen kan zijn partij geen dramatisch profiel geven. Daarvoor ontbreekt het hem aan inzicht, aan muzikaliteit en persoonlijkheid, een euvel dat we wel vaker aantreffen onder Finse zangers. Petra Lang doet niet veel beter. Ze probeert zich allerlei mannelijk poses aan te meten maar komt niet verder dan een eendimensionale grijns die snel gaat vervelen en waarmee ze haar partij voortdurend overspeelt. Het enthousiasme van het publiek voor deze hoogdramatische maar ongenuanceerde prestatie deel ik absoluut niet.

Deze Lohengrin gaat nooit onder de huid. Opus Arte zal zich zijn deal met Bayreuth nog gaan beklagen. Veel dvd's zullen de Britten nog niet hebben verkocht van de registraties die de laatste jaren op de Groene Heuvel zijn gemaakt. Dat zal met deze Lohengrin niet anders zijn.

P.S. Heeft iemand het telefoonnummer van Rentokil?