De Wagner boycot in Israel (2)

Vorige dinsdag opperde ik dat het spelen van Wagners muziek in de exterminatiekampen voor mij de enige zinnige reden kon zijn voor het handhaven van de Wagner-boycot in Israel, en dat tenminste totdat de laatste overlevende van de Holocaust zou verdwenen zijn. Stel je voor dat in Auschwitz de Tannhäuser-ouverture loeihard uit de luidsprekers knalde, terwijl vrouwen en kinderen in de gaskamer hun dood tegemoet werden gestuurd. Of stel je het kamporkest voor dat hun doodskreten onder dwang diende te smoren met de Siegfried-Idyll. Je mag er haast niet aan denken. De beestachtigheid van de gruwel van de Holocaust is van zulke orde dat je niet anders kan dan respect te tonen voor de overlevenden. Maar wat als er in de kampen geen Wagner heeft geklonken?

Ondertussen heb ik ook wat aan research kunnen doen en daarenboven het enige mij bekende boekje over het onderwerp, Na'ama Sheffi's "The Ring of Myths -The Israelis, Wagner and the Nazis" (2001) kunnen doornemen. Na'ama Sheffi is uitgeefster van Zmanim, het historisch tijdschrift van de Universiteit van Tel Aviv. Eén van haar onderzoeksgebieden is de receptie van de Duitse cultuur in de Israëlische gemeenschap.

Over de muziek die te horen was in de kampen schrijft Sheffi:

"In the absence of any firm documentation the story that Wagner's works had been played in the camps had never been substantiated by research. In accounts of the camp orchestras, specific references to Wagner are difficult to find. Even Moshe Hoch, one of the fiercest opponents of public performances of Wagnerian music in Israel, did not mention Wagner in the bleak description he set down in his book: "The members of the Jewish orchestra played mainly Viennese waltzes, and sometimes we could hear the music in the distance (...) They collected the best artists, violinists, pianists, actors, and others, and housed them in a separate building. They would give lectures and concerts for the Germans every day to amuse them."

"Fania Fenelon, member of the girl orchestra of Auschwitz, said nothing in her own book of playing music by Wagner, but mentioned music by other composers who were never banned in Israel, such as Franz Liszt and Ludwig van Beethoven. In the first days of the controversy over Wagner and Strauss in Israel at the beginning of the 1950's, former inmates of Auschwitz also testified that the camp orchestra had never played works by Wagner to those going to their deaths. "

"Cellist Paul Blassberger, who had done forced labor in a camp on the Austro-Hungarian border and been transferred to the Mauthausen camp, insisted that Wagner's music had not been played to the Jews, for ideological reasons; since the Germans had perceived Jews as subhuman, playing the music of their national idol, Wagner, would have been truly a desecration."

Prof. Dr. Guido Fackler van de Universiteit van Würzburg, bevestigt dat er in sommige kampen muziek te horen was via de luidsprekers. In 1933 werd dit systeem in Dachau toegepast in het kader van de heropvoeding van de gevangenen. Die konden dan eventueel Duitse kunstmuziek te horen krijgen zoals van Wagner. Later werd het systeem vooral gebruikt om de gevangenen te demoraliseren met propaganda.
Het is niet geweten, zegt Fackler, of er tijdens de massamoord in de gaskamers muziek heeft geklonken.

Zoals verwacht kon worden, lijkt het er sterk op dat Wagners muziek, als ze al aanwezig was, zeker niet prominent aanwezig was in de kampen. Welke reden heeft de staat Israel dan nog om Wagner uit haar operahuis en van haar concertpodia te houden terwijl "nazi-collaborateurs" als Carl Orff, Richard Strauss en Franz Lehar in de jaren 90 uiteindelijk toch op de Israëlische podia zijn losgelaten? En zo komen we dan bij de kerngedachte die aan de basis ligt van de boycot : in tegenstelling tot hoger geciteerde componisten is Israel Wagner gaan zien als een figuur die het nationaal-socialisme inspireerde ! Het hoeft niet te verbazen dat dit met ontstellend veel onwetendheid gepaard is gegaan.

In een interview van afgelopen week zegt dirigent Asher Fisch: "Highly intelligent people – when I ask them: when did Wagner live? most, if not all, reply, in Nazi Germany". Zulke onwetendheid kan misschien verbazen maar reeds in 2001 beaamde Sheffi hetzelfde fenomeen wanneer zij schreef : "I never cease to be amazed at the ignorance that allows people to group Wagner with the Nazis as though he lived among them and virtually dictated Hitler's party platform for him, I pity those for whom the sound of Wagner's music is supremely upsetting, ringing in their ears like the scream of Satan"

Hoe het Wagnerdebat al lang niets meer met muziek maar alles met politiek te maken heeft, bevestigde Asher Fisch deze week : "The problem with Wagner is that the boycott is not only among Holocaust survivors. It's political, it has become a boycott of the second generation as well. If we don't abolish the boycott, it will remain for ever"

Ook dat wordt door Sheffi voluit bekrachtigd wanneer zij het Israelische Wagnerdebat van begin jaren '90 beschrijft :

"On one hand, the historical memory of Wagner and his racist heritage had become doubly important. New generations of Israelis who had not directly experienced Germany's destructive side began to hate Wagner as a racist or a Nazi; they had absorbed opposition to Germans as part of the overall Israeli and Jewish experience. These new generations, who rejected German culture, took aversion to Wagner and other composers for granted. At this stage there was no longer any need to find rationalizations for abhorring Wagner; everyone understood. It was no wonder, then, that the details of Wagner's biography became increasingly obscure, and many younger people believed that Wagner had been a Nazi himself, alive and active in the Third Reich."

Anders uitgedrukt : door het steeds maar herhalen van een misvormde boodschap, vaak door onwetenden, is de relatie Wagner=Hitler=Holocaust zich in de psyche gaan nestelen van alle onkritische mensen, en zoals wij weten zijn dat de meesten. Sta mij toe even deze parallel te trekken met Vlaanderen: het is exact dezelfde logica als die waarmee Vlamingen omwille van hun collaboratieverleden in dit land door Franstaligen en linkse actoren verdacht worden gemaakt. De emancipatie van Wagner in Israel en die van de Vlaming in eigen land, het is één strijd. Maar dit geheel terzijde.

Sheffi komt tot een opmerkelijk besluit:

"Today Wagner is no longer merely a symbol, as he was at the beginning of the controversy. The intensive use of his image as shorthand for the Nazi horrors in the Holocaust raised him from the level of simple symbol- a symbol sometimes empty of content- to the level of substance, someone whose personality now embodied a catastrophic historic event. (...)"

"The ironic aspect of the ban on Wagner is that not only did it commemorate someone identified with the executioner, but it also facilitated the obliteration of the true essence of the Holocaust from the Israeli collective memory. To a large extent Wagner-the-symbol became part of the commercialization that has made the catastrophe into a ringing cash register. From a man of culture and learning, problematic though his views were, he became a man identified with the Holocaust; whereas the real threats of the past all became slogans, at best. (...)"

"Wagner should not have the symbolic role attributed to him in Israel. The choice of Wagner as the target for all the abhorrence of Nazism and the Holocaust both sins against the man and obscures the significance of the Holocaust. Wagner did not devote his life to denigrating Jews, and certainly not to annihilating them. The National-Socialist regime and the awful results of its years of rule should be more significantly commemorated in Jewish history and in the collective memory of the Jews. "

Met haar evenwichtig oordeel en goed geresearched boekje bewijst Sheffi dat je in Israel ook intellectuelen kan aantreffen die zich inspannen voor de waarheid. Aan de stemmingsmakerij afkomstig van al diegenen die nooit anders geleerd hebben als naar Wagner te kijken door de bril van Adolf Hitler, heb ik echt geen boodschap. Voor een flinke portie joodse subjectiviteit kan je bij ons altijd terecht bij "Joods Actueel". Als Michael Freilich en "cultuurspecialist" Guido Joris hun Wagner-expertise van stal halen dan weet je niet wat je hoort.

Michael Freilich in De Standaard : "Veel mensen denken ten onrechte dat het enige probleem met Wagner is dat Hitler hem toevallig graag hoorde. Wagner heeft een hele rist zwaar antisemitische geschriften nagelaten, en hij maakte zijn collega Felix Mendelssohn het leven zuur omdat die joods was. Hitler hield niet alleen van Wagners muziek, hij steunde er ook ideologisch op. Hij heeft letterlijk gezegd dat wie niet van Wagner houdt, het Derde Rijk nooit zou begrijpen."

Freilich onderstreept dat er gradaties zijn in antisemitisme. Zonder dat van Chopin, Charles Dickens of Hergé goed te praten: het is volgens hem haast anekdotisch tegenover dat van Wagner. "Ze lieten die muziek uit luidsprekers schallen in de uitroeiingskampen! Mogen we dan op zijn minst vragen dat niet meer in Israël te spelen tot àlle overlevenden van die kampen er niet meer zijn? En wat mij betreft ook daarna? Ik geloof best dat Wagner mooie muziek maakte. Maar Israël is als veilige haven voor het joodse volk gecreëerd na WO II. Als je in dat land die muziek laat opvoeren, kun je er toch net zo goed portretten van Hitler tegen de muren hangen?"

Als ik als 10-jarige ooit het archetype van de spuuglelijke, hatelijke, geldhongerige jood voorgoed op mijn netvlies gebrand kreeg dan was dat niet door Wagner maar door het lezen van "Oliver Twist". Met "The Merchant of Venice" was Shakespeare Dickens daarin al voorgegaan. Ik begrijp de mensen niet die in Shylock geen verwerpelijke figuur willen zien, ook al is Shakespeare groot genoeg om hem een menselijk kantje te geven. En dan vraag ik mij af: is de morele schuld van kunstenaars die in hun werk joden in een slecht daglicht stellen niet vele malen groter dan die van de auteur van "Das Judenthum in der Musik", een pamflet dat iedereen kent maar niemand leest?

Guido Joris, maakte het nog bonter afgelopen week in het Radio 1-programma "Nieuwe Feiten" : “Wagner heeft een 200-tal boeken en traktaten geschreven waarin hij de grofste antisemitische stellingen poneert. Hij heeft ook rechtstreeks joodse componisten en muzikanten zwaar aangevallen."

Wagner heeft in werkelijkheid één antisemitisch pamflet geschreven. En waarom er de andere geschriften van Wagner bij sleuren als zelfs de wagnerianen die niet lezen? Er staan in die geschriften ook uitspraken zoals : „Eines tages werde man mit den Juden leben können, denn im grunde seien sie doch die allervornehmsten“ ("Erkenne dich selbst", 1881). De heer Joris zou zijn voordeel kunnen doen met het boekje van Sheffi. Wanneer die over Wagner opmerkt : "However anti-Semitic he may have been, he cannot be classified with agressors who actually carried out violent acts against Jews - and he should certainly not be turned into the classic symbol of German anti-semitism.", dan begrijp ik eigenlijk niet meer wat het probleem is.

Guido Joris: "Wat heel frappant is, is de overeenkomst tussen het antisemitisme van Wagner en dat van Hitler. En Hitler steekt dat niet onder stoelen of banken. Hij zei dat het nazisme niet te begrijpen was zonder de muziek van Wagner te doorgronden."

Laat ik de heer Joris aan enkele feiten herinneren i.p.v. aan een boutade van Hitler waarvan wij niet kunnen weten wat hij er precies mee bedoelde. Nooit heeft Hitler zich beroepen op Wagners theorieën over de joden. Er bestaan in Hitlers vroegste redevoeringen en in "Mein Kampf" geen enkele verwijzing naar de geschriften van Wagner; in de redevoeringen gehouden tussen 1925 en het einde van het Derde Rijk gaat Hitler daar nooit op in, zelfs niet bij de redevoering naar aanleiding van de onthulling van het Wagnerstandbeeld van Leipzig in 1937. Alle historici zijn het daarover eens, ook Saul Friedländer, de historicus van de Holocaust. Is dat niet opmerkelijk ? Hoe valt Hitlers stilte te verklaren ? Door het feit dat Hitler Wagners antisemitisme veel te zwak vond en hij de grote meester niet in verlegenheid wilde brengen, zoals Friedländer suggereert?

Overigens gebiedt de eerlijkheid om een streng onderscheid te maken tussen de zeer selectieve jodenvijandschap van Wagner en het compromisloze, racistische antisemitisme van Hitler.

Als Hitler ideologisch op Wagner steunde, zoals grote delen van Israel beweren, waarom betekent Wagner dan nauwelijks meer dan een voetnoot in de beide laatste grote Hitlerbiografieën van Ian Kershaw en Marlis Steinert? Wie het nationaal-socialisme wil doorgronden zal moeten afdalen tot in de diepste krochten van de neo-gnostische esoterie. Alfred Rosenberg, Ernst Röhm, Hermann Göring, Hans Frank, Rudof Hess, Julius Streicher, Joseph Goebbels, Gregor Strasser, Martin Bormann… bijna allemaal kwamen ze uit het Thule Genootschap. Allemaal waren ze bezig met het occulte. Timothy W. Ryback heeft aangetoond dat meer dan 130 van de 1244 boeken uit de Hitler Library handelen over religieuze en spirituele thema's met betrekking tot het westerse occultisme.
Alle historici zijn het erover eens dat Hitlers wereldbeschouwing tijdens zijn Weense jaren tot stand is gekomen door het lezen van stellingen van obscure wereldverbeteraars en rassentheoretici : Lanz von Liebesfeld, Guido von List, Georg Schönerer, H.S. Chamberlain. Van deze laatste weten wij hoe hij Wagners universele boodschap nationalistisch en racistisch verengd heeft.

P.S. Het Wagnerconcert dat de boycot moet doorbreken gaat onder leiding van Asher Fisch uiteindelijk toch door in het Hilton Hotel in Tel Aviv. Allez vooruit!