dinsdag 21 mei 2013

Tragedy of a friendship in Antwerpen



Stefan Hertmans heeft Jan Fabre's theaterwerk ooit heel treffend omschreven als "een archipel van autistische schoonheid, waar een kindgod met vergeten dromen speelt". Dat die autistische schoonheid niet per sé door iedereen wordt waargenomen bewees de lompe reactie van het reguliere abonneepubliek dat in bosjes de zaal verliet bij de première van Tragedy of a Friendship. Laat ik meteen duidelijk zijn: ik vind dat echt beschamend en respectloos bovendien ten aanzien van het engagement waarmee de Troubleyn acteurs en dansers zich overgeven aan dit zeer fysieke theater. Immers, dit was vintage-Fabre al was het met zijn 3 uur zonder pauze wel een lange zit.

Aan de authenticitieit van Fabre's fascinatie voor Wagner twijfel ik geen seconde. Wagners operapersonages zijn sterk verwant met de fauna die het universum van Fabre bevolkt en deze voorstelling maakte pijnlijk duidelijk welke kans de Vlaamse Opera heeft gemist door Parsifal uit handen te geven aan Tatjana Gurbaca. Ik weet wel, het was op Fabre’s eigen verzoek. Is alleen Bayreuth nog goed genoeg voor Jan Fabre? Fabre behoort tot die categorie van theatermakers die niet benauwd zijn om van het toneel nog een sacrale ruimte te maken, een ruimte die hij virtuoos bespeelt met de verbeeldingskracht van een moderne Breughel. Gekneed door zijn handen wordt de scène bovenaards, metafysisch, sacraal. Wagneriaanser kan haast niet. Ik zal niet verhelen dat dergelijke kunstenaars mijn voorkeur genieten. Daarin ben ik een volgeling van Peter Brook eerder dan van Bertolt Brecht. Toont Fabre geweld op het toneel dan zal hij er ook de schoonheid van tonen. Was de verkrachtingsscène aan het begin van de voorstelling niet extra-aangrijpend omdat ze tegelijk ook zo mooi was? Op een dwingende manier sommeerde deze hondsbrutale scène tot medeleven met het slachtoffer, het appelleerde aan de Parsifal in elk van ons. Na twee dagen ben ik ze nog lang niet vergeten. Theater dat niet onverschillig laat, daar kan toch niets mis mee zijn? Vraag het maar aan Antonin Artaud.

Dat de erotomaan Wagner geilheid, veel geilheid, zou ontlokken aan Fabres verbeelding kon met zekerheid worden voorspeld. Eros en agape, het zijn twee kernthema's bij Wagner. Het mooist en het grappigst waren die geïllustreerd in het Tannhäuserfragment : Lies Vandewege liet hij vingeren terwijl ze "Allmächtige Jungfrau" probeerde te zingen en daar pas na vele pogingen in slaagde. Af en toe recycleerde Fabre zichzelf zoals in de minutenlange seksstandjes in Götterdämmerung of het fraaie choreografische spel van aantrekking en afstoting in Das Rheingold. In "De Macht der theaterlijke dwaasheden" komt een geweldige scène voor, Hertmans refereert ernaar in zijn essay, waar hij twee gekroonde naakte mannen laat dansen op Siegfrieds treurmuziek uit Götterdämmerung. Wagners muziek galmt op dat moment in full score uit de luidsprekers en dat heb ik hier wel gemist. Wagners vleugels bleven hier voortdurend geknipt. Lies Vandewege en Hans Peter Janssens moesten hun uittreksels uit enkele van de meest veeleisende partijen uit de operaliteratuur afwerken zonder enige muzikale begeleiding, soms zelfs met Moritz Eggerts muziek op de achtergrond. Ondersteuning met een piano had de muzikaliteit van deze Wagnermomenten aanzienlijk kunnen versterken. En zo was deze hommage aan Wagner dan ook weer geen échte hommage want de regisseur haalde het laken iets teveel naar zich toe.

Wat overblijft van deze voorstelling zijn de talrijke beelden die nog lang zullen nawerken op het netvlies: de ironie ten aanzien van de zeurende Vliegende Hollander, de grappige Nibelungen, de bloedmooie naakte danseres en de zwaan, de choreografie in het groene schijnsel van een gloeilamp, de Goya-hoeden, het defilé van de zwaarden en harnassen. Geweldig ook om Hans Knappertsbusch in slow motion aan het werk te zien op het achterdoek in kontrapunt met de hyperkinetische muziek van Eggert die op dat moment loeihard uit de speakers knalt. Pablo Casella’s videobeelden van niet steeds herkenbare coryfeeën uit de Wagnertraditie waren in het algemeen van een onaardse schoonheid. Eggerts orkestmuziek kon mij steeds boeien, de soundscapes en de theremin veel minder. Soms ontpopte hij zich tot een echte Wagnerepigoon en liet hij Wagner klinken als Bach, zoals tijdens zijn parafrase van de aanvangsmuziek van Das Rheingold.

Het narratieve bindmiddel tussen de 13 hapklare brokken die Fabre, Hertmans en Eggert uit de Wagnercanon hadden gedestilleerd was de relatie Wagner/Nietzsche. Wanneer Wagner en Nietzsche bevriend geraken is Wagner een icoon van de kunst wiens ster in het zenit staat. De 32 jaar jongere filologieprofessor daarentegen is een nobody. Fabre illustreert dat zeer handig in de openingsscène. Hij laat Nietzsche zijn naam roepen maar niemand reageert, Wagner daarentegen… In de slotscène laat hij beiden over het toneel kruipen alsof ze een besneeuwde bergtop beklimmen. Wagner ligt op kop en helpt Nietzsche aan de top waarna beiden mekaars naam skanderen en mekaars echo’s beluisteren. Het is een gefingeerd happy-end dat geen van beiden heeft meegemaakt maar slechts achteraf door de geschiedenis kon worden geconstrueerd.

Hertmans laat Nietzsche zijn gram halen door te citeren uit "Der Fall Wagner". Fabre laat hem van in het begin als een waanzinnige over de scene dolen met een spanklem op het hoofd (vandaar die hoofdpijn!). Kritiek op zijn laaghartige afrekening met Wagner krijg je in de voorstelling niet te zien maar die vind je gelukkig wel terug in het essay dat Hertmans voor De Standaard schreef en dat ook in het programmaboekje is opgenomen. Is dat de reden waarom De Morgen, behalve een grondige Wagner-desinteresse, met geen woord over de voorstelling rept?

Kortom, ik zou bij God niet weten waaraan ik mij zou moeten ergeren tijdens deze prachtvoorstelling of het zou de doorgezeten fauteuil van de Vlaamse opera moeten zijn die na 3 u stilaan tegen mijn achterwerk begon te praten.

21 opmerkingen:

Stefan Caprasse zei

Smaken verschillen blijkbaar en niet zo'n klein beetje! U bent de allereerste die ik er met lof hoor over spreken en dat is natuurlijk uw goed recht! Ik heb het niet gezien, ik was het ook nooit van plan en aan de meeste commentaren te horen is het ook helemaal niet mijn ding (om niet te zeggen dat ik er zou van walgen!). Ik vind ook dat de reguliere abonees goed het recht hebben de zaal te verlaten bij een spectakel waar ze anders misselijk zouden van worden (sommige mensen zijn nu éénmaal gevoeliger dan anderen, ikzelf ook, geef ik toe). Dit heeft niets met gebrek aan respect te maken, alleen met zichzelf goed in zijn vel te voelen! Men gaat naar een vertoning om ervan te genieten en niet iedereen geniet met hetzelfde!

En toch nog eens langs deze weg mijn verbazing zeggen dat hier niets gestaan heeft over de Walkure in Amsterdam...

Anoniem zei

De manier waarop u het allemaal omschrijft , Meneer Hermans: dan kan je alles uitleggen. Doe wat gekke dingen op de scène en ja hoor, er is grote diepzinnigheid. Allemaal uw goed recht hoor, maar graag in één of ander klein theatertje waar de spreekwoordelijke 2 man en de paardekop kunnen 'genieten' van de ingewikkelde artistieke gewrochten waar de gewone 'cultuurbarbaar niets van begrijpt. Wij hadden mss gewoon liever voor dat geld eens Jonas Kauffman als Parsifal willen horen. Het mag zelfs van mij concertant.

Anoniem zei

Beste Stefan
Als je het niet gezien hebt zou je best zwijgen. Je hebt een schat aan mooie beelden gemist door uw puritanisme. Wovon mann nicht sprechen kann muss mann ssssht....

Anoniem zei

Beste Anoniem
Natuurlijk is Kauffman de grote wagner-interpretator maar dit was geen opera maar een Fabre!
Operaliefhebbers komen inderdaad van een kale reis terug, daar heb je gelijk in! Maar....... Gelukkig walg jij er niet van zoals Stefan en is uw kritiek een stuk verstandiger!
Mireille

Jos Hermans zei

Zowat alle afwijzende reacties die ik her en der lees – ondermeer bij de tooghangers in Café Briessinck- zijn afkomstig van mensen die met het universum van Fabre niet vertrouwd zijn. Wat doen we gewoonlijk met kritiek op Wagner als die afkomstig is van mensen die daar geen snars van (willen) begrijpen? Juist…
Aan allen die de voorstelling zijn ontvlucht of , erger nog, die er een mening over hebben zonder de voorstelling te hebben gezien, heb ik volgende goede raad: doe mij een lol en volg de internationale dans en theaterscène gedurende 5 jaar en kom dan met uw mening. Wedden dat uw hyperbolen van onbegrip ondertussen gesmolten zullen zijn als sneeuw voor de zon. Misschien dat we dan een debat kunnen hebben.

Stefan Caprasse zei

Beste Anoniem (tenminste degene die me 'puriteins' noemt, want de familie Anoniem telt blijkbaar vele leden),
Gewoonlijk geef ik U inderdaad gelijk dat men moet zwijgen over de dingen die men zelf niet gezien heeft! Zo zijn er mensen die de "jeugdwerken" van Wagner afbreken zonder ze ooit gehoord te hebben... Alleen dit: als ik lees dat vele mensen het hebben over een brutale verkrachtingsscene met veel gekrijs dan heb ik niet veel fantasie nodig om me dit levendig voor te stellen zonder het daadwerkelijk gezien te hebben! Als het "puritanisme" genoemd wordt dat dit me afstoot, dan noem ik mezelf met plezier puriteins!!!
En, Jos, ongetwijfeld zou ik de zin hiervan beter begrijpen, moest ik de internationale dans- en theaterscene gedurende 5 jaar beter gevolgd had. Wat dus niet, en dus ben ik puriteins gebleven! En geven anderen een stuk verstandigere kritiek, nietwaar Mireille.
Een bewuste puritein

yolande van baelen zei

Mijnheer Jos Hermans wil ik graag het volgende zeggen :
Ik geef grif toe, dat mijn kennis van Wagner opera's niet zo goed is als blijkbaar Uw expert kennis.
Ik was echter WEL aanwezig bij de voorstelling, en heb al veel langer dan 5 jaar de ballet, dans en theaterwereld gevolgd, o.a. als trouwe abonnee van De Singel. Ook heb ik een grondige muzikale vorming.
Ik voel me dus helemaal niet aangesproken door Uw term cultuurbarbaar!
Over smaken en appreciatie kan men natuurlijk blijven discuteren, maar voor mij hoeft Uw geniale Fabre niet meer, noch voor ballet, noch voor hetgeen hij onder opera verstaat.
Yolande Van Baelen

Sven De Boeck zei

Meneer Hermans, uw denigrerende opmering naar de tooghangers van Café Briessinck hoeft echt niet hoor. Opera en theater is door het (post)modernisme al zo elitair geworden. Door mensen zoals u wordt dat enkel maar erger. Ik geloof dat kunst nog altijd een relatief grote groep mag bereiken.En ik hoef helemaal Tragedy niet te zien,want ik ging ongeveer 15 jaar geleden als eens naar zo'n Fabre-gewrocht en naar de beschrijving van Tragedy was er niet veel verschil...Zoals Fabre dingen doet, zo kan je alles uitleggen, vergelijkbaar met wat sommige regie-theater-regisseurs uitvreten met opera's.
Ik kan wel waarderen dat het Wagnergenootschap een andere kritiek op het gewrocht ook een plaats gegund heeft. Dat is in de nationale postcommunistische pers al helemaal niet het geval.

Jos Hermans zei

Dus een verkrachtingsscène hoort niet thuis in het theater,beste Stefan? Hoe aanmatigend tegenover onze theatermakers! Gaat u ook vluchten uit de cinema als Romy Schneider door nazi’s wordt verkracht ? Ik denk het niet. Wel, leg mij het verschil dan eens uit. Cinema is tenslotte voortgekomen uit theater en niet omgekeerd. Zo’n hondsbrutale scène als een verkrachting, waarbij je als man op jezelf wordt teruggeworpen en deelneemt aan het lijden van een vrouwelijk theaterpersonage, heeft een effect van catharsis dat sinds de oude Grieken de kern uitmaakt van theater. Niet toevallig is het ook de ethische kern van Parsifal. In plaats van iets verkeerd te doen is Fabre hier met het delen van deze ervaring heel erg "to the point".

Yolande, als je Fabre kan plaatsen in de dans en theaterwereld waar zijn dan jouw argumenten om Fabre af te branden? Ik lees er geen.

Sven, waar zijn jouw argumenten? Ik heb zelf ook wel eens een Fabre-show gezien waar ik van baalde. Dat is voor mij geen reden om een kunstenaar niet meer te volgen. Wat je zegt komt hierop neer : leve het Echt Antwerps Theater! Proficiat!

yolande van baelen zei

Mijnheer Hermans,
Ik hoop uit de grond van mijn hart in de toekomst een Fabre voorstelling te kunnen bijwonen, waar ik niet van ga balen. Dan zal ten minste een dialoog tussen ons beiden weer mogelijk zijn.

Stefan Caprasse zei

Een verkrachtingsscene kan voor mijn part wel in theater of film, maar ikzelf zal er zeker niet speciaal voor gaan kijken als ze in alle gruwelijke details wordt vertoond. En dit is niet uit puritanisme maar uit persoonlijke gevoeligheid. Ja, ik ben nogal van de gevoelige soort, mag het? Natuurlijk dat een toneelstuk of een film een verkrachting (in het verhaal) kan bevatten maar die moet dan niet in al zijn spectakulaire details getoond worden, met wat suggestie kan zo'n scene ook uitgebeeld worden. bv in Hitchcock-films wordt een moord nooit helemaal expliciet getoond maar deels (en vaak heel vindingrijk) gesuggereerd. Trouwens, U spreekt over het Grieks theater: gebeurden de gruwelijke feiten daar ook niet 'achter de schermen' om dan door een 'boodschapper' op de scene te worden verteld?

Sven De Boeck zei

Nee, Jos. De humor van het Antwaarps Theater is niet aan mij besteed. Maar Fabre dus ook niet. Alhoewel zijn sculpturen vind ik best mooi, alsook zijn monologen. Ik kan mij ook nog de tentoonstelling met de insekten-kleding herinneren. Het grootste probleem heb ik hiermee dat dit interpreterings-kunst is. Het is geen echt zuiver kunst-werk. Net zoals wat zoveel moderne regisseurs doen met opera. Ze misbruiken het artistieke werk van iemand anders, tot zover dat men zelfs teksten en muziek gaat veranderen. En dat maakt niet dat ik modern verafschuw. Carsen bvb of Pierre Audi hebben altijd respect voor de opera die ze regisseren, en dat straalt af op hun werk. Maar zelfs dan vind ik een regisseur maar een dienaar van het werk dat hij aanpakt: een uitvoerend kunstenaar, net zoals de dirigent of de muzikant in het orkest. En als je dan iets gaat maken met muziek op een klankband, gebaseerd op en dan al de rest ... Zelfs al zou het goed zijn. het kan nooit meten aan het echte originele kunstwerk. Ik vind ook dat Fabre heel veel losse ideeën heeft zonder samenhang of structuur: ik zie veel overeenkomst met Lars von Trier in zijn ideeënwereld: ook niet bang voor enig choqueren, maar die brengt tenminste structuur aan in zijn werk, en gaat bvb in Melancholia van de Tristan-muziek geen 'soundscape' maken. Toevallig vind ik dan ook Von Trier wat mij betreft de grootste filmmaker aller tijden. Maar Fabre met al zijn chaos en diepzinnigheid vind ik geen goede regisseur. Sorry.

Stefan Caprasse zei

Nog iets: ik vind dat humor type Antwaarps theater ook af en toe moet kunnen, de boog moet niet altijd even gespannen zijn! Trouwens, sommige scenes uit bv Meistersinger...
En ik hou ook wel van sommige beelden van Fabre: zijn pieta's, zijn kevertotem in Leuven, zijn schildpad ook al heeft hij ze waarschijnlijk enkel ontworpen, maar dat vind ik dan wel schoonheid...

Jos Hermans zei

Het lijkt mij dat jullie klaar zijn om de voorstelling te gaan bekijken. Er is heel wat meer te beleven dan een masturbeer en verkrachtingsscene. Ook humor. En vooral talrijke mooie beelden.

Ter afronding wil ik P.B. Gronda citeren uit Knack: "Het enige wat elke maker, van gelijk wat, echt wil, is eerlijkheid en een minimum aan serieux. Iets afschieten zonder nadenken, daarvoor hebben we het schietkraam op de kermis."

Hij had ook de toog in Cafe Briessinck kunnen noemen.

Stefan Caprasse zei

Toch nog even opmerken dat onafgezien van de kwaliteit van een genre, er nog zoiets bestaat als persoonlijke voorkeur. Sommige mensen houden niet van Puccini (zoals Mortier), sommige mensen houden niet van Lehar (ben ik niet dol op), sommige mensen houden zelfs (stel U voor!) niet van Wagner en sommige mensen houden niet van Fabre, hoe hoog het niveau er ook mag van zijn of hoe eerlijk het ook bedoeld is. Er zijn toch ook dingen waar U minder van houdt?! Overigens schiet ik misschien -soms- dingen af maar nooit zonder er bij na te denken!
En kan iemand mij eens uitleggen wie of wat er met die beruchte Café Briessinck bedoeld wordt?

Anoniem zei

@Stephan.

In het Grieks theater gebeurden 'gruwelijke feiten' inderdaad achter de schermen (uit eerbied voor de god Dionysos), maar voor de tragedies begonnen, slachtten de Grieken steevast - en plein public, het altaar stond op de orchestra - een stier, een zwijn, een geit, etcetera. Dit verbond hen met de materialiteit van het leven en sterven - iets wat wij (in een tijd dat het slachten van dieren weggestopt wordt achter de cleane deuren van een slachthuis) vandaag moeten missen.

Gelukkig is er af en toe nog eens een kunstenaar die ons met de neus op die materialiteit van het leven en sterven drukt (Jan Lauwers die een kip slachtte op het podium, Jan Fabre die op scène vissen liet creperen op een bed van zout). Iets wat meer zou mogen gebeuren, want een theater- of operabezoek moet existentialistisch zijn, niet escapistisch.

Waarom zou Fabre trouwens geen dieren mogen doden in naam van de kunst? Wij doden elke dag een massale hoeveelheid dieren, in naam van onze eigen buik (die mij heel wat minder edel lijkt), in naam van de wetenschap en in naam van zovele andere dingen. We beseffen dat niet eens, we staan er niet bij stil.

Ware er die absurde, hypocriete heisa rond de katten in het stadhuis niet geweest, dan had Fabre in Tragedy of a Friendship het misschien aangedurfd Wagners (evoluerende) houding ten opzichte van het al dan wel of niet vegetariër zijn, materieel te illustreren. Dat zou nog interessanter theater opgeleverd hebben.

Stefan Caprasse zei

Bezoek een slachterij of ga naar een stierengevecht, als ge zo graag dieren ziet slachten!

Stefan Caprasse zei

En spreek voor Uzelf als ge Uw buik 'minder edel' vind !

Kathleen zei

Helemààl niet akkoord met de stelling dat dieren kwellen en doden "voor de kunst" moet kunnen en dat het "minder edel" is om ze op te eten. Volgens mij is de enige gerechtvaardigde reden om een dier te doden precies de voedselketen - al vind ik dan wel dat we als mens de verdomde plicht hebben om dat beest zolang het leeft goed te behandelen, wat natuurlijk helemaal niet gebeurt. Ze mishandelen of doden voor de kunst of voor het vermaak is voor mij echt NOT DONE.
Fabre zal wel een kunstenaar zijn, maar hij is ook gewoon een sadist (en dat brengt ons weer bij de voorstelling "Tragedy...")!

Stefan Caprasse zei

Helemaal mee eens en het feit dat bij de oude Grieken openbare dierenoffers gebracht werden lijkt me amper een excuus. Sommige oude culturen brachten ook mensenoffers, ongetwijfeld met goede bedoelingen. Dat moeten we tegenwoordig ook missen! Al zou het me niet verbazen dat openbare mensenoffers of terechtstellingen ook tegenwoordig nog veel volk zouden lokken!

Stefan Caprasse zei

Het woord "sadist" is wel een beetje overdreven...