Patrick Swinkels maakte voor Leidmotief een synthese van het artikel van Hans Rudolf Vaget dat verscheen in The Wagner Journal 9-2.
De manier waarop men Wagner en Wagneriaanse muziek gebruikte in het Derde Rijk is nog steeds niet goed begrepen. Dat is zeker van toepassing op de filmkunst, de geprefereerde kunstvorm binnen het Nazi-regime om politiek te "esthetiseren" en om diegenen te verleiden die nog overtuigd moesten worden van de Nazi politiek.
De vraag hoe Wagner in dat grote verleidingsproject werd gebruikt is het uitgangspunt van Wagneronderzoeker Hans Rudolf Vaget in zijn artikel "Nazi Cinema and Wagner", verschenen in The Wagner Journal 9-2.
Daartoe neemt hij twee zeer verschillende films onder de loep, de eerste is Leni Riefenstahls "Triumph des Willens" uit 1935, de tweede is Karl Ritters "Stukas" uit 1941. Beide geven een belangrijke plaats aan Wagneriaanse muziek. Gezien de muziek voor beide films door dezelfde componist Herbert Windt werd geschreven, is dat niet echt verwonderlijk.
HERBERT WINDT (1894-1965)
Windt was geschoold in de klassieke muziek en schreef een opera "Andromache", gebaseerd op Jean Racine's toneelstuk. Het werk kende een successvolle Berlijnse première in 1932 onder het duo Heinz Tietjen en Erich Kleiber.
Toenmalig UFA filmregisseur Gustav Ucicky was onder de indruk en vroeg Windt om de muziek te schrijven bij zijn film "Morgenrot", een U-boot drama uit de eerste Wereldoorlog dat de dood van de duikbootbemanning verheerlijkt. De carrière van Windt als componist van filmmuziek was geboren, zowaar het muzikale equivalent van beeldhouwer Arno Breker.
Vermits de geluidsfilm toen een nieuw medium was, is het niet verwonderlijk dat Windt's klassieke scholing invloed had op zijn filmmuziek. Windt verwierp het idee dat filmmuziek enkel maar voor begeleiding of voor gesynchroniseerd achtergrondgeluid diende. Hij wilde ook geen pastiche samenstellen van bekende muziek die makkelijk te herkennen was. Neen, zijn filmmuziek moest een autonome bijdrage leveren aan het genre.
Als fan van Richard Wagner (vooral "Der Ring des Nibelungen") en Richard Strauss (vooral "Ein Heldenleben" en "Festliches Präludium") ontwikkelde hij zijn eigen "heroïsch-kämpferische Musik". En deze paste perfect als muzikale begeleiding bij de vele publieke evenementen ter esthetisering van de politiek.
TRIUMPH DES WILLENS
Deze film is een half-geënsceneerd verslag van het NSDAP partijcongres in 1934 te Nürnberg. In die optiek is het een waarlijk ritueel ter mobilisatie voor de partij.
Wat opvalt is het ontbreken van een begeleidende commentaarstem, wat niet alleen de nadruk legt op de visuele dimensie van de film ("die Macht der Bilder"), maar waardoor ook de muziek aan belang wint.
En alhoewel de aanwezigheid van Wagner sterk wordt aangevoeld in de film, is het niet altijd even makkelijk om deze te duiden.
Volgens Vaget zijn de volgende factoren daarbij van belang:
1) het neerzetten van Hitler als een verlosser die uit de hemel afdaalt naar zijn getrouwen in Nürnberg, als een pseudo Lohengrin en Parsifal.
2) het neerzetten van het Volk als een jubelende massa fans als in een koor uit Lohengrin.
3) de film is op zich een waarlijk "Gesamtkunstwerk"
4) het rond die tijd ontstane beeld van Wagner als ideologische bron van het Nationaal Socialisme.
5) tot slot vooral de muzikale referentie naar de prelude tot het derde bedrijf uit "Die Meistersinger von Nürnberg".
Vervolgens neemt de auteur dit laatste punt onder de loep.
Wanneer de ochtend van de eerste dag aanbreekt, en de camera over de dakpannen van het ontwakende Nürnberg scheert hoort men een ingekorte versie van de prelude tot het derde bedrijf uit "Die Meistersinger von Nürnberg". Windt beperkt zich tot de melodie die men later ook in het "Wach auf" koor zal horen.
Volgens Vaget is deze muziekkeuze geen toeval en overstijgt ze de eenvoudige associatie van de stad waarin het partijcongres plaatsvindt met de idyllische schildering die Wagner van Nürnberg neerzet. Windt wil expliciet verwijzen naar het "Wach auf" koor, omdat dit twee fundamentele componenten van het fascisme illustreert: demagogie en charismatisch leiderschap. Daarbij vooral doelend op de persoon van Hans Sachs.
Vaget beweert in goed gezelschap te zijn bij de associate van Hitler met Wagner's Hans Sachs, niet alleen een personage in Wagner's Meistersinger, maar ook de auteur van "Die Wittenbergisch Nachtigall", waaruit de woorden van het "Wach auf" koor ontleend werden.
Er is bijvoorbeeld de radiotoespraak van Goebbels tijdens een pauze op de Bayreuther Festspiele van 5 augustus 1933, waarin hij verklaarde dat het "Wach auf" koor een duidelijke parallel vormde met het ontwaken van het Duitse Volk uit de politieke winterslaap waarin het zich bevond sinds 1918. Goebbels veranderde ook Wagner's "Wach auf" tot het meer gebiedende "Wacht auf" gericht aan de Duitse natie. De Duitse natie moest immers voorbereid worden op de komst van de dictator, waartoe "Triumph des Willens" en de referentie naar "Wach auf" moest bijdragen volgens Vaget. Of zoals Hitler zei in z'n toespraak in Zirkus Krone op 4 mei 1923: "Unsere Aufgabe ist, dem Diktator, wenn er kommt, ein Volk zu geben, das reif ist für ihn! Deutsches Volk, wach auf! Es nahet gen den Tag!"
Vaget denkt dat elke would-be dictator de Wach-auf scene wel zou weten te smaken, dit eerbetoon van het Volk aan Sachs als een charismatisch leider. Hans Alfred Grunsky schreef nog in juli 1933 in het nationaal-socialistische maandblad "Deutsches Wesen" dat de "Heil Sachs" aan het einde van Die Meistersinger "vandaag tot ons klinkt als de 'Heil Hitler' waarmee miljoenen Duitsers de nieuwe populaire kanselier mee begroeten".
Ook de "Tag von Potsdam", 21 maart 1933, die de opening van de Reichstag moest vieren (die een maand daarvoor in brand was gestoken door Van der Lubbe) kan als een politiek georchestreerd Gesamtkunstwerk worden beschouwd met o.a. de symbolische handdruk tussen Paul von Hindenburg (de Reichspräsident) en Hitler (de nieuwe kanselier). Die dag werd afgesloten met een galavoorstelling van "Die Meistersinger von Nürnberg" waarbij Wilhelm Furtwängler dirigeerde. Tijdens het "Wach auf" koor richtte de zangers en het publiek zich naar Hitlers loge om alzo de hommage van Sachs over te dragen naar Hitler zelf. Er is wellicht geen beter voorbeeld van het gebruik van Wagner voor politieke doeleinden in Nazi Duitsland dan deze duistere pantomime.
Windt's keuze voor de "Wach auf" referentie verbindt dan ook Wagner met deze politieke subtext in Riefenstahl's film, namelijk deze van een dictator opgevoerd als een Hans Sachs door het Volk aanbeden.
Morgen deel 2 van "Nazi Cinema en Wagner" : Stukas
Geen opmerkingen:
Een reactie posten