Calixto Bieito met Lohengrin in Berlijn (***½)

Roberto Alagna als Lohengrin © Monika Rittershaus

THE GREAT RESET

Kenmerkend voor de West-Europese samenleving is een groot infantilisme, meent regisseur Calixto Bieito: “Ik zie een maatschappij waarin de technologie zeer sterk is, veel sterker dan de emoties, die nog steeds erg archaïsch zijn. We hebben te maken met een samenleving van angst, die niet in staat is om eenvoudige beslissingen te nemen, verantwoordelijkheid te nemen en zich niet als kinderen te gedragen - een ontwikkeling die al jaren aan de gang is en ertoe leidt dat mensen liever hebben dat iemand hen vertelt wat ze moeten doen en wat ze niet moeten doen. Daarom leven we in een fragiele samenleving. Kenmerkend voor de 20e en 21e eeuw in Europa zijn onzekerheid, angst en trauma.”

Het is een analyse die naadloos aansluit bij de vaststelling dat in deze tijden van corona-kolder vrijwel alle West-Europese staten in een mum van tijd hun democratieën te grabbel hebben gegooid hebben ten voordele van politiestaten beraamd in de malicieuse breinen van bureaucraten van supranationale instellingen en hun handlangers. Hoe kleiner de ingebeelde vijand hoe infantieler de overheden zich profileren. Het kost weinig moeite om in de covid-nachtmerrie de traumatische setting van het door Hongaren belaagde rijk van Heinrich der Vogler te herkennen. Jammergenoeg hebben de corona-werkomstandigheden voor Calixto Bieito niet meteen inspirerend gewerkt voor het handwerkelijke aspect van deze Lohengrin : in Berlijn levert hij één van zijn visueel zwakste producties af van de laatste jaren. Niet zozeer omwille van de eerder symbolische manier waarmee hij met het geweld in het stuk omspringt dan wel om de a-romantische adaptaties die meer dan eens irritatie opwekken.

Het andere zwakke punt van deze relay is de klank. Terwijl de instrumenten van het orkest mooi, slagvaardig en transparant de weg vinden naar onze oren, klinken de solisten eerder afstandelijk, enigszins ruw en zonder veel warmte. Kan het zijn dat het lege auditorium de Staatsopera laat resoneren als een parkeergarage en dat ten koste van de solisten? Best mogelijk, maar in het even lege operahuis van Zürich verloren de stemmen onlangs niet aan gewicht. Het maakt de beoordeling van de vocale prestaties er niet makkelijker op.

Bieito : “We tonen een portret van een zieke Noord-Europese samenleving: de vier -Elsa, Lohengrin, Ortrud en Telramund- vertegenwoordigen verschillende gezichten van deze samenleving. Elk op zijn eigen manier probeert te ontsnappen aan de realiteit. Daarnaast is er de koning, die voor mij de decadentie van de rijkdom weerspiegelt.”

De dystopische wereld van Bieito’s Brabant is nuchter, koud en meestal lelijk. Dat spoort slecht met een romantische opera zoals Lohengrin er één is. Rebecca Ringst plaatst de solisten te midden van het prozaïsche meubilair van een rechtszaal, het koor op een tribune in de diepte. In deze jungle van tafels en bureaustoelen wordt het werk versmoord zoals de jonge Gottfried die we tijdens de prelude langzaam zien verdrinken op de videowand.

Gaat Elsa gebukt onder een schuldgevoel? Ze sluit zichzelf op in een kooi, de kooi waaruit de held van haar dromen haar zal bevrijden. De kooi zal later ook de lichamen accomoderen van Telramund (2e bedrijf) en de Koning (3e bedrijf), telkens in hun meest traumatische momenten. Bij de aankomst van de zwaan gooit ze alle tafels omver: een adrenalinemoment en een sterke regiezet. De mysterieuse held heeft intussen plaats genomen aan een tafeltje, een klein origami-zwaantje houdt hij in de hand. Tijdens het Gottesgericht zullen Telramund en Lohengrin elkaar enkel aanstaren. Dat blijkt voldoende om Telramund van zijn bureaustoel te bliksemen.

De koning is getekend door Parkinson. Problematischer nog is de behandeling van de Heerrufer. Wanneer regisseurs zich tegenwoordig geen raad weten met een personage dan zetten ze geheid een joker in, meer bepaald The Joker. En zo zien we “master of ceremonies” Adam Kutny zich tijdens het koningsgebed schminken tot een hyperkinetische versie van de Joker. Ik durf hopen dat het regisseursgilde zeer snel gaat inzien hoe irritant dit cliché inmiddels al geworden is.

Beelden van dure sportwagens duiken op. Zijn het de machtssymbolen van de Telramund/Ortrud-oligarchie die zich in stelling brengt tegen de politieke klasse? Ortrud, met citroengele blouse, bedrijft haar verdacht-spirituele mindfulness te midden van poppen. Als kinderlijkjes liggen ze verspreid over de tribune. Eén van de poppen houdt ze bezwerend tegen de borst. Vormen ze de illustratie van haar kinderwens of zijn ze de geijkte symbolen van de horrorfilm in haar hoofd? De zwaar aangeslagen Telramund zeult rond met een groen kamerplantje, het nederige symbool van zijn hoop op eerherstel. Wat volgt is één van de sterkste wraakduetten die ik al gezien heb. En vintage Bieito.

Ekaterina Gubanova als Ortrud © Monika Rittershaus

Elsa zingt “Es gib ein Glück” opgesloten in een transparante voile. De Heerrufer-Joker jongleert met een bruidstaart in 5 verdiepingen waar hij Ken en Barbie op prikt. Elsa weet er gulzig van te snoepen. Terwijl de Heerrufer zich ontschminkt begint het koor zichzelf te schminken: vervelend en onzinnig. Elsa’s twijfel krijgt gestalte door in en uit het bruidskleed te stappen. Ortrud, met bloedneus, breekt de figuurtjes op de taart.

De prelude tot het derde bedrijf geeft onsamenhangende flarden uit expressionistische zwartwit-films te zien. “Treulich geführt” toont een zwarte actrice die lijkt te bevallen van een zwaan, een erotische fantasie die haar doel compleet mist. Een witte tweezitscanapé op groen kunstgras is het karige decor voor “Das süsse Lied verhallt” en “Höchstes Vertrauen”. Als toeschouwer maak je de pijnlijke executie van een koppel mee. Wijdbeens gaan ze uit mekaar nadat Telramund de bruidskamer traverseert en zijn kamerplant voor de voeten van zijn tegenstrever heeft geplaatst.

Zelden veroorzaakte Lohengrins revelatie tijdens “In fernem Land” zo’n trauma. Elsa geeft zich over aan zelfkastijding, het koor duikt in een depressie, stress heeft de controle van de armlastige spieren van de koning nu zodanig overgenomen dat hij zich op de bodem werpt. De kletsnatte Gottfried, Brabants nieuwe hoop, toont meteen zijn karakter : de origami-zwaan die Lohengrin hem toewerpt gooit hij al snel weg, voor “The Great Reset” interesseert hem enkel de sabel uit de souffleurskast.

Vida Mikneviciuté zingt en speelt een voortreffelijke Elsa maar voor het hoogdramatische duet van het derde bedrijf klinkt ze mij toch wat te dun. Hier had ik toch liever de oorspronkelijk gecaste Sonya Yoncheva gehoord.

Roberto Alagna is met zijn 57 jaar over de top van zijn kunnen. De stem is nog grotendeels intact maar ze straalt niet meer als voorheen en allerlei intonatieonzuiverheden stapelen zich op. In de hoogte klinkt hij geforceerd, onmachtig om de tekst met het vereiste aplomb in de zaal te projecteren. Op het Duits heeft hij hard gestudeerd en het resultaat is zeer aanvaardbaar. De prosodie die hij tracht te volgen doen hem vooral in de declamatorische passage onnatuurlijk klinken. Die lichte onnatuurlijkheid geeft zijn outsiderpersonage evenwel een aparte charme. In juni 2018 had hij zijn Lohengrin-debuut in Bayreuth nog opgeblazen.

René Pape’s Koning Heinrich is stijlvol gearticuleeerd maar klinkt ook enigszins gehavend door het klankbeeld. Ook de prestatie van Martin Gantner gaat gebukt onder de klank. We weten immers hoe overweldigend hij met deze rol kan overtuigen in de zaal. Dat niveau haalt hij hier net niet ondanks de boeiende articulatie en de declamatorische helderheid. Ekaterina Gubanova weet zichzelf vocaal en scènisch het meest in de kijker te plaatsen, niet zozeer als “grauenhafte politische Frau” maar als harpij met een bipolaire stoornis en vooral als rivale van Elsa. Van alle personages is zij het helderst getekend en ze levert de meest zinnelijke voordracht af. Zelfs Ortruds hysterische tussenkomst op het einde weet ze boeiend in te kleuren. Een geweldig roldebuut.

Matthias Pintscher laat het werk klinken zoals bij de klein bezette première in Weimar o.l.v. Franz Liszt anno 1850. Hij brengt ook zijn ervaring bij Ensemble Intercontemporain mee : hier wordt niet gezweet in dikke klanken van de romantiek. Met 40 man in de orkestbak is het de kunst om de balans met het koper te garanderen. Over het algemeen lukt dat zeer aardig. De fanfares en solistische momenten zijn heel mooi en in de prelude tot het derde bedrijf klinken de kopers vol en gaaf zonder het orkest weg te drukken. Het koor ageert vanuit de diepte en is daardoor een beetje underpowered maar steeds heel efficiënt. Bijzonder pijnlijk is het ijskoude groeten zonder applaus vanuit de zaal.

Roberto Alagna (Lohengrin) en Vida Mikneviciuté (Elsa) © Monika Rittershaus

Interview met sopraan Anne-Sophie Sevens

DROMEN VAN ISOLDE

Anne-Sophie Sevens is een 34-jarige Belgische sopraan. Ze is afkomstig uit Gent, woont momenteel in Brussel, en vertoeft regelmatig in Nürnberg waar ze verder werkt aan haar zang met Siegfried Jerusalem, ooit één van de meer bekende Wagner-tenoren.

Anne-Sophie studeerde zang aan de Luca School of Arts te Leuven, voor de meesten beter bekend als het “Lemmensinstituut”, alsook aan het Koninklijk Conservatorium te Brussel. Ze zong in Zwitserland in de Schweizer Opernstudio en in “Theater und Orchester Biel Solothurn”. Ze speelde er de rol van een rebelse studente-sopraan van Maria Callas.

Ze ontving verschillende studiebeurzen, waaronder meest recent één van de “Richard Wagner Cercle” in Wenen in 2019 waarbij ze uitgenodigd werd op de Bayreuther Festspiele.

Op operavlak zong ze reeds de volledige rol van Gerhilde uit Wagners “Walküre”, alsook fragmenten uit “Fidelio” van Beethoven (Leonore), “Wozzeck” van Berg (Marie) en diverse stukken uit opera’s van Wagner, onder meer “Der fliegende Holländer” (Senta), “Lohengrin” (Elsa) en “Die Walküre” (Sieglinde). Anne-Sophie verzorgde ook diverse recitals, waaronder ook in België. Daar zong ze o.a. de Wesendonck liedcyclus van Wagner en de “Lieder eines fahrenden Gesellen” van Mahler. Momenteel vormt ze met de pianist Costin Filipoiu een muzikaal duo en staan de “Vier letzte Lieder” van Richard Strauss centraal op het repertoire, alsook enkele liederen van Franz Liszt. Het is een recente samenwerking en er zijn reeds enkele concerten gepland in 2021.

Wij hadden het genoegen haar te kunnen interviewen om nieuwe inzichten te krijgen in haar interesses en plannen.

Hoe ben je ertoe gekomen om sopraan te worden ?

De menselijke stem heef mij ergens altijd geïntrigeerd. Ik heb er altijd van gehouden om nieuwe liedjes aangeleerd te krijgen op school. Een jaar te vroeg begon ik aan de lessen notenleer in de muziekschool van Gentbrugge, die toen gevestigd was in het Braemkasteel, bijgenaamd het Emiel Hullebroeck kasteeltje. Ik keek altijd enorm uit naar de ‘samenzang’ tijdens de lessen. Zang kon pas aangeleerd worden vanaf 16 jaar. Zodra het kon, ben ik naast piano als tweede instrument zang gaan volgen.

Op latere leeftijd bracht Edda Moser, vooral bekend voor haar vertolkingen in Mozart en Lehar, mij in contact met het Duitse repertoire, o.a. Agathe in “Der Freischütz” en Sieglinde in “Die Walküre”. Op dit ogenblik voelde ik me voor het eerst thuiskomen in de vokale muziek. Mijn stem reageerde goed en ontwikkelde zich verder. Ik nam deel aan wedstrijden en ontving er prijzen. Momenteel focus ik mij op het Duitse repertoire en een volledige techniekbeheersing vergt tijd. Zo worden de Duitse medeklinkers en vokalen bijvoorbeeld anders geplaatst als die bij het Italiaanse repertoire.

Belangrijk ook is het hebben van een goed getraind oor voor wie je regelmatig kan voorzingen gezien het innerlijke oor als zangeres totaal verschillend is van het extern oor, het publiek.

Zing je liever recitals of volledige opera-voorstellingen ?

Ik zing beide graag en vind de afwisseling tussen beide heel boeiend. Bij recitals kan ik enorm genieten van de subtiliteit van de poëzie. De “Wesendonck Lieder” van Wagner vind ik heel speciaal aangezien de dramatische kracht (zoals in “Tristan & Isolde”) voelbaar is in de muziek van deze liederen, en dit vooral in “Stehe still !”, “Im Treibhaus” en “Schmerzen”. Ook hou ik enorm van Mahler. Zijn liederen geven het folkloristische van de tijdsgeest weer waarin hij leefde. Zijn inspiratie was vaak de natuur. Met mijn vaste pianist Costin duiken we regelmatig in het repertoire van Richard Strauss en Franz Liszt. Beide componisten waren bewonderaars van Wagner’s oeuvre. De één leefde na Wagner en de andere was een trouwe vriend en ook mentor voor Wagner. En een leuke anekdote is dat Cosima Liszt later Wagners vrouw werd !

Bij opera speelt de subtiliteit ook een belangrijke rol. Daarbovenop is mijn uitdaging de expressie ook lichamelijk te vertolken bij het neerzetten van een volledig personage, dat ook een psychologische diepgang moet hebben en waarbij een evolutie dient zichtbaar gemaakt te worden vanaf het begin van de opera tot het einde. In het geval van Isolde vertoeft ze duidelijk in een neerwaartse spiraal door haar liefdesverslaving.

Wat is jouw favoriete opera om te zingen en welke rol ?

Mijn absolute favoriete rol is Isolde in “Tristan & Isolde” van Wagner. Ik werd gevraagd om die rol te vertolken op het festival de “Weinviertler Festspiele” in Oostenrijk, maar ik had slechts drie maand tijd om de rol te beheersen en dat vond ik te weinig tijd om de rol op een gezonde manier te vertolken. We hebben maar één stem en beslissen zelf hoe we ermee omgaan. Isolde vergt m.i. minstens één jaar vooraleer die voor het eerst te zingen.

Andere favoriete rollen voor mij zijn :
- Chrysothemis in “Elektra” van Richard Strauss
- Senta in “Der Fliegende Holländer” van Richard Wagner
- Elsa in “Lohengrin” van Richard Wagner
- Sieglinde in “Die Walküre” van Richard Wagner
- Marie in “Wozzeck” van Alban Berg
- La Gioconda in de gelijknamige opera van Amilcare Ponchielli

Wat boeit je in Richard Wagner ?

Wat me boeit, of eerder wat ik voel als ik zijn muziek beluister, studeer of zing, is een ongelooflijke sereniteit en verhevenheid. Op dat moment voelt het alsof ik in een andere wereld ben. Bij andere muziek heb ik dat veel minder. Hoe dat komt ? Het is een combinatie van de harmonische vormgeving, de tweespalt tussen spanning en ontspanning en het samengaan van woord en muziek… Alles spreekt tot de verbeelding. Hiermee komt er voor mij enorm veel kracht en positiviteit voort uit de muziek van Wagner. Hij dacht over vele zaken na en dat komt in zijn muziek tot uiting. Ik voel veel spiritualiteit in zijn muziek. Als ik Wagner studeer, probeer ik in eerste instantie om dat gevoel los te laten en het er later aan te koppelen.

Heb je een favoriet opera-huis ?

Ik zag enkele voorstellingen in de Deutsche Oper in Berlijn die mij telkens van begin tot einde meesleepten, zoals bv. “Andrea Chenier” van Giordano, “Elektra” van Strauss en “Lohengrin” van Wagner. Ook het koor is er zeer aanwezig wat ik een pluspunt vind.

De Vlaamse Opera heeft dan weer een eigen identiteit in het operalandschap. Ze hebben een goede mix van traditionele en meer moderne opera’s, wat ikzelf belangrijk vind. Opera moet immers verder leven bij de volgende generaties. Ik heb er enorm genoten van “Les pecheurs de Perles” van Bizet. Het was misschien niet echt mooi om te zien, maar het liet een enorm sterke indruk na. De verleidelijke Leila was er een oude vrouw geworden en ook de tenor Nadir en bariton Zurga waren gepensioneerde senioren in een woonzorgcentrum. De verleiding die een grote rol speelt in de opera werd er omgezet in een nostalgie naar verleiding, schoonheid en het streven naar schoonheid, een thema dat bij de Griekse filosofen, waaronder Aristoteles, een grote rol speelde. Voor mij was die voorstelling een verrassing en een echte eye-opener. Andere voorstellingen die mij boeiden in de Vlaamse Opera waren “La forza del Destino” van Verdi, “Akhnaten” van Philip Glass en “Carmen” van Bizet in de regie van Calixto Bieito.

Ook de Munt in Brussel is voor mij een boeiend operahuis en straalt nog iets uit van de vroegere “Grand Opera”. De werken stralen steeds een grote intellectuele allure uit. Een schitterende productie was voor mij de “Cosi fan tutte” van Mozart in de regie van Michael Haneke. Een voorbeeld van hoe opera hedentendage moet getoond worden. Ook de productie van “Don Giovanni” van Mozart en “Lulu” van Alban Berg waren puur om te genieten in De Munt.

Wie is of zijn je lievelingsdirigenten om mee samen te werken en waarom ?

Ik heb tot op vandaag met verschillende dirigenten samengewerkt en vind het interessant om telkens weer nieuwe muzikale ideeën mee te krijgen. Voor een zanger(es) is flexibiliteit naar dirigenten toe een must. In de Schweizer Opernstudio had ik mijn eerste orkestsamenwerking onder leiding van Franco Trinca. Met hem zong ik onder andere fragmenten van Elettra uit “Idomeneo” van Mozart. We besteedden uren aan de recitativo's.

Ik werkte ook heel graag samen met Stefan Lano. Met hem zong ik o.a. de rol van Laetitia in “The Old Maid and the Thief”, een opera van de Italiaans-Amerikaans componist Gian Carlo Menotti. Bij Stefan Lano is het telkens een muzikaal intense ervaring. Hij geeft me een heel veilig gevoel op het podium, wat ook vrijheid meebrengt.

Met Giuliano Betta vertolkte ik in Sigriswil, Bern, Basel en Zürich de rol van Gerhilde uit de Walküren-rit, waarvan ik ook een goeie herinnering aan heb overgehouden.

Wie is of zijn je favoriete opera-regisseurs en waarom ?

Ik vond het wel aangenaam om te werken met Anthony Pilavachi bij de opvoering van een deel van “Die Walküre” van Wagner. Zijn uitvoeringen van “Der Fliegende Hollander” en “Lohengrin” in Bremen verwierven een grote bekendheid. Internationale waardering kreeg hij voor de werelduitvoering van de in een nieuwe vorm gegoten uitvoering van “Gustavo III” (“Un ballo in maschera”) in Göteborg die daarna ook in Darmstadt uitgevoerd werd. De DVD Box met “Der Ring des Nibelungen” in Lübeck (2007-2010) ontving de “German Record Award 2011” en de “Echo Klassik Award 2012”.

Ook de samenwerking met Mathias Behrends was heel boeiend. Hij was o.a. regie-assistent bij Ruth Berghaus en Peter Konwitschny. Met hem werkte ik voor de opera “The old maid and the thief” van Menotti, die zich afspeelde in een decor dat enorm deed denken aan de schilderijen van Edward Hopper en liep continu met drie shoppingbags over het toneel.

Onder de regisseurs waarmee ik nog niet heb kunnen samenwerken en voorwie ik bewondering heb hoort Michael Haneke. Zijn "Cosi fan tutte" vond ik fantastisch.

Wat zijn de plannen voor de toekomst ?

Concreet wil ik zo veel mogelijk op nationale en internationale concerten zingen. Het hoeft ook niet steeds Duits te zijn… Puccini, Verdi en het 'verismo' hebben ook een plaats in mijn repertoire. Ik wil mijn stem en zangkunst verder ontwikkelen en probeer geduldig te zijn om alles stap per stap uit te werken. Mijn grote droom is om op een dag Isolde te kunnen zingen. In eerste instantie wil ik graag in een ensemble aan de slag. Wanneer ik voldoende ervaring heb, kan ik daarna als freelancer werken via ‘gastcontracten’. En natuurlijk hoop ik ook om ooit in de Vlaamse Opera of in De Munt te mogen zingen.

Heel concreet zijn er nog een aantal optredens gepland in België :
- 27 februari : Strauss ‘Vier Letzte Lieder’, Wagner ‘Tannhäuser’ en Mendelssohn ‘Lieder ohne Worte’ met pianist Costin Filipoiu, Instituut Bruno Lussato, Brussel.
- 5 april : concert met aria’s van Berlioz, Verdi, Puccini en Ponchielli samen met bariton Michael Terada en pianist Giacomo di Tollo, Minardschouwburg Gent
- 6 juni : de rol van Maureen in de opera d’Aran van Gilbert Bécaud samen met Laurent Kubla, Philippe Brocard, Kenny Ferreira en dirigent Giacomo di Tollo, Minardschouwburg Gent

We wensen Anne-Sophie alvast het allerbeste toe in de verdere uitbouw van haar carrière en we zien nu al uit naar haar concerten en vooral naar haar vertolking van Isolde.

Interviewer : Patrick Pype, Brussel, 8 december 2020

Andreas Homoki met Simon Boccanegra in Zürich (*****)

Christian Gerhaher als Simon Boccanegra © Monika Rittershaus

DE OUTSIDER EN DE DEEP STATE

De democratie in het 14e eeuwse Genua dat Verdi ons toont in Simon Boccanegra is een schijndemocratie. Zo zien we Paolo tijdens de proloog aan het werk als politiek intrigant, spindoctor en kingmaker van Simon Boccanegra. Zijn weerzin voor het establishment (de patriciërs) is minstens zo groot als die van de Genuaanse elites voor de "basket of deplorables" (de plebejers). Wanneer Boccanegra, zelf van nederige afkomst maar met een succesvolle carrière in de veiligheidsbranche als kaperkapitein, met de steun van Paolo de popular vote wint en de nieuwe doge wordt, zucht zijn grootste vijand Jacopo Fiesco: "O, Vaderland, hoeveel schaamte is mijn verwachtingen beschoren? De trotse stad is in handen van een kaperkapitein!" Als gevangenen in hun vuile en verduisterde palazzi smeden ze plannen om een aanslag te plegen op de man die hen van ieder privilege beroofde, schreef Luc Joosten vier jaar geleden in het programmaboek van Opera Vlaanderen.

Sounds familiar, doesn't it? Vier jaar later is dit scenario zelfs nog meer van toepassing op het overspannen politieke klimaat van de USA. Verkiezingsfraude mag dan in Verdi’s opera niet aan de orde zijn, de Genuaanse deep state heeft haar eigen recept om de tegenstander uit te schakelen : de gifbeker. Maar voor het zover is wordt de doge eerst nog een groot staatsman. Vijfentwintig jaar lang weet hij de strijdende partijen uit mekaar te houden. Hij laat het morrende volk, dat zijn dood eist, binnen in de raadszaal en brengt hen tot bedaren met een rede over vrede en liefde. Het is geen rol die hij vrijwillig heeft gekozen: "Zelfs het water uit de bron is bitter aan de lippen van de man die regeert", zegt hij wanneer hij nietsvermoedend het gif drinkt dat hem fataal zal worden. In het aanschijn van de dood zal hij de finale verzoening met aartsrivaal Fiesco bestempelen als het grootste geschenk dat de hemel hem nog kan bezorgen en stapt Verdi eens te meer in zijn rol als utopist.

Als Verdi zijn partituur van 1857 anno 1880 grondig herwerkt dan bevindt het land zich in een gelijkaardige tumultueuze politiek-maatschappelijke situatie. Dat hij nu met nog meer nadruk een patriottische vaderfiguur op het toneel zet (gespiegeld aan Cavour) en de belangrijke raadkamerscène toevoegt in het eerste bedrijf, dan is dat ook te verstaan als een hernieuwd appel aan het morele bewustzijn van zijn landgenoten.

Andreas Homoki verplaatst de handeling naar het pre-fascistische Italië omdat hij met de 25 jaar tussen de proloog en het eerste bedrijf een meer herkenbare historische transitie van de macht wil tonen, die eveneens verloopt van de aristocratische elites naar het burgerdom. Impliciet erkent hij daarmee het fascisme als een legitieme volksbeweging want zowel Boccanegra, de volksheld, als Fiesco, de patriciër, zijn mannen van eer; de enige ploert is Paolo die het stuk niet zal overleven. Op het einde van Verdi’s opera is de volkstribuun dood en staan de elites terug op het speelveld. Je weet niet goed of je dat nu moet toejuichen. Het is een beetje zoals met Sleepy Joe in Washington.

Voor de regie zijn er twee valkuilen : er is de vader die zijn dochter terugvindt en er zijn de twee volwassen mannen die zich verzoenen en beginnen te huilen. Het volstaat om dvd's te bekijken uit een niet zo ver verleden, van de Scala of de Weense Staatsopera, om te beseffen welk tenenkrommend theater dit kan opleveren. De afstandsregels brengen hier de redding. Niemand wordt hier aan de boezem gedrukt, ook niet als daar uitdrukkelijk om gevraagd wordt door een stervende.

Otar Jorjikia (Gabriele Adorno) & Jennifer Rowley (Amerlia)
© Monika Rittershaus

Christian Gerhaher speelt Boccanegra vanuit een soort zelfvernederende boetedoening voor zijn mislukte privé-leven. Dat maakt van hem een Realpolitiker met een nuchtere kijk op de dingen, ook wanneer hij zijn dochter weervindt, een emotioneel complexe situatie die door de regisseur niet met sentimentaliteit wordt toegedekt. Een zelfde onthechte Boccanegra vinden we terug in de sterfscène wanneer hij het toneel verlaat in het gezelschap van de herinnering aan Maria en zijn dochtertje.

Christian Schmidts heerlijke draaibühne houdt het scènebeeld in een ritmische golf van stilstand en beweging en schept een architectonisch labyrinth van steegjes, binnen- en buitenruimtes, voortreffelijk uitgelicht door Franck Evin. Het binnengesmokkelde karkas van een sloep herinnert aan Simons liefde voor de Ligurische zee.

Soms draagt de camera bij tot een immersievere beleving. Bijvoorbeeld : de bloedmooie scène tijdens de prelude tot het eerste bedrijf, waarbij Simon, spelend met de herinnering van zijn dochtertje, het schattigste meisje van Zürich te beurt valt, krijg je zo niet te zien in het theater.

Opnieuw doet Zürich beroep op dezelfde techniek als bij het begin van het seizoen (zie Boris Godunov) d.w.z. met orkest en koor in de repetitiezaal en electronische mixage met de solisten op het toneel. De fysieke afwezigheid van het koor stelt geen problemen. Figuranten met mondkapjes simuleren het koor tijdens de massascènes. De indruk van een invasieve meute die dan ontstaat volstaat ruimschoots. Het stuk blijf daardoor in essentie een Kammerspiel met een verdichting van het spel ten voordele van de solisten. Op andere momenten klinkt het koor als de “weergalm uit de hel”, bijvoorbeeld wanneer Simon zijn overleden Maria treft of tijdens de luid fluisterende vervloeking van Paolo tijdens “Sia, maledetto”.

Christian Gerhaher is een eerder hoge bariton. Dat geeft mooie contrasten in de duetten met Fiesco. Aanvankelijk is het even wennen want hij geeft zich niet over aan de maniërismen van de Italiaanse traditie. Hij zingt Verdi als de verre neef van Mozart. En toch is dit een fascinerend rollenportret. Het meest overtuigt hij tijdens de dramatische uitbarstingen van de stormachtige finale van het eerste bedrijf. Graag vermeld ik nog dat Gerhaher, arts van opleiding, een rechtszaak aangespannen heeft tegen de Beierse overheid wegens het onverantwoordelijk sluiten van de theaters tot einde januari.

Jennifer Rowley zingt Amelia met iets te weinig gevoel voor de finesses van de Italiaanse taal maar haar dramatische sopraan staat als een huis en haar voordracht bereikt een hoge zinnelijkheid. Italianità te over bij de Georgische tenor van dienst, Otar Jorjikia als Gabriele Adorno. Met de ogen toe zou ik hebben durven zweren dat het een Italiaan betrof. In de hoogte dreigen al eens intonatieonzuiverheden maar de stem is warm getimbreerd, helder en opwindend. “Cielo pietoso” krijgt alle toeters en bellen van een “jeune premier”. Ook de duetten met Rowley zijn opmerkelijk. Jorjikia demonstreert daarbij een onmiskenbaar speeltalent vol nuances, steeds getekend door een grote natuurlijkheid.

Christof Fischesser stelde mij altijd een beetje teleur telkens ik hem hoorde in het theater. Hier klinkt hij als een echte klassebak, een charismatische Fiesco met stijlgevoel. Van “Il lacerate spirito” maakt hij het vroege hoogtepunt van elke voorstelling van Simon Boccanegra. Het verzoeningsduet met Boccanegra (Akte III) wordt door beiden ontroerend ingevuld. Nicholas Brownlee is meeslepend in Paolo’s vervloekingsscène.

Dit is Fabio Luisi’s laatste première in Zürich. Het is een vertrouwd werk en de focus ligt vanzelfsprekend op de duistere tinta van de partituur. De Philharmonia Zürich bereikt alle gewenste transparantie zowel in de natuurschilderingen als in de uitstervende finale. Spectaculaire orkestrale hoogtepunten als de grandioze monoloog van Fiesco of de granieten akkoorden tijdens Paolo’s ontmaskering, overweldigen. In dynamisch opzicht is dit alles nochtans zelden extreem. De symbiose met de scène verloopt vlekkeloos. Het koor is nadrukkelijk aanwezig in de balans.

Christof Fischesser (Jacopo Fiesco) & Christian Gerhaher (Simon Boccanegra) © Monika Rittershaus

Otto Schenk met La Bohème in München (*****)

Café Momus © Wilfried Hösl

DE ENGEL EN HAAR LOSERS

In het kader van de corona-kolder die onze theaters al 9 maanden gijzelt is deze maand een nieuwe vorm van operabeleving ingezet: de scènische voorstelling zonder publiek! Het kunstwerk resoneert niet langer bij de aanwezigen in het theater maar bij al diegenen die voor luttele euro’s wereldwijd voor hun schermen hebben postgevat. Absurder dan dit wordt het allicht niet meer. Dat de kunstwereld reageert met creatieve oplossingen i.p.v. met verzet tegen de politiestaat zal ze zich nog wel beklagen maar dan zullen we al een flink stuk in 2021 zijn. Hoedanook deze live-stream was een schot in de roos.

Of deze productie geheel volgens het regieboekje van regisseur Otto Schenk is verlopen, is mij niet bekend. Ze verloopt alleszins volgens wetmatigheden die ik in Schenks vroegere werk zelden hebben aangetroffen : er is immers sprake van een èchte acteursregie die bij momenten -occasionele conventionele operagebaren niet te na gesproken- een hoge graad van natuurlijkheid weet te bereiken. Bijvoorbeeld tijdens het quintet waarbij Puccini's bohémien-vrienden een flesje beaujolais kraken op de art déco stoeltjes van het Café Momus. Even opmerkelijk is de afwezigheid van het koor in het tweede bedrijf. Een corona-ingreep?

Otto Schenk mag dan steeds volgens het boekje gewerkt hebben, waardoor alles in deze productie totaal voorspelbaar is, deze “old school”-productie heeft goed stand gehouden. Ze dateert zelfs van 1969! Dat komt omdat de solisten van dienst het stuk leven weten in te blazen met het talent en de ervaring die ze elders hebben opgedaan. Ook al zal de voorstelling 2 uur later applausloos ten onder gaan, waar het op aan komt is de vraag: heeft men van de zakdoekmomenten verschroeiende hoogtepunten weten te maken? Deze vraag kan volmondig met ja worden beantwoord.

De schaars uitgelichte decors van Rudolf Heinrich zetten de scène regelmatig in een clair-obscur ambiance hetgeen als vanzelf fraaie plaatjes aanlevert voor de enige voyeur in de zaal, de camera. Door het koor off-stage te houden valt de drukte op het toneel geheel weg in het tweede bedrijf. Dat werkt verhelderend voor de intiemere momenten. Zoals de belofte van Rodolfo om een mooiere halsketting te kopen wanneer hij zal erven van zijn rijke oom. Tja, Puccini's sympathieke bohémiens eindigen ook hier als de complete losers die ze zijn. Geen van hen heeft Mimi ook maar een sikkepit verder kunnen helpen.

De innemende Rachel Willis-Sørensen scoort over de hele lijn als het naaistertje Mimi. Dat doet ze niet alleen met die kuiltjes in haar wangen maar ook met een fraaie stemvoering en de ongekunsteldheid van haar portret. Wanneer ze een blik lentegevoel opentrekt (“ma quando vien lo sgelo”), tijdens haar grote aria “Mi chiamano Mimi”, lijkt ze te transfigureren in een romantische tragédienne. Dat is geen detail, dat is geniaal opgewoelde Puccini-pathos. In het tweede bedrijf is ze hartverscheurend net als in het zakdoekmoment van de sterfscène. Als naar gewoonte verdeelt goudhaantje Jonas Kaufmann zijn kunnen over zijn looks en zijn talent als “jeune premier” in het tenorvak. Mirjam Mesak zingt Musetta, gaaf en temperamentvol.Andrei Zhilikhovsky is een fascinerende Marcello. Uitstekende Benoit ook van Christian Rieger.

Asher Fisch levert met het Bayerisches Staatsorchester een warmbloedig-romantische lezing af die een tikkeltje nadrukkelijker aanwezig is in het klankbeeld dan de solisten. Die klinken vaak minder helder en minder gedetailleerd dan het orkest.

Rachel Willis-Sørensen (Mimi), Jonas Kaufmann (Rodolfo) © Wilfried Hösl